kamil.caglayan: KADI KÖYÜ ŞEHREMANETİ DAİRESİ

ŞEHREMANETİ - KADIKÖY ‘ÜN TARİHİ BİNASI

1969 Kaymakamlık dönemi

Kadıköy ‘ümüzün iskele meydanındaki ( kumluk mevkii ) bu tarihi yapı aslında Kadıköy ‘ün , Birinci Cihan harbi , Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet döneminin en belli başlı şahitlerinden biridir.

Benim hatırladığım en erken dönemlerden bu yana da oldukça fazla görev almış kılık değiştirmiş tarihi bir anıttır.

Eskiyi hatırlayabildiğim 1959-60 yıllarından itibaren “ Kaymakamlık” olarak bilirim bu binayı... İçinde pek çok birimin yer aldığı küçük ama büyük işler yapılan bir bina idi Kadıköy için.

Kaymakamlık makamı burada idi….Giriş katında emniyet müdürlüğü vardı…Giriş ve alt katta Belediye başkanlığı ve bazı hizmet birimleri bulunmaktaydı.Arka yan taraftan girildiğinde Hükumet tabipliği yer almaktaydı !

Binanın arkasında da ilave bir bina bulunmakta orası da Vergi dairesi olarak kullanılmakta idi.

İlkokul ‘a kayıt sırasında çiçek aşısını burada olmuş ve Hükumet Tabipliği sağlık raporunu buradan almıştık.
Daha sonraki yıllarda Dr. raporları , hastane raporları ( okul için ) Hükumet tabipliğinden onay alınırdı.

Arka bölümde sanırım bir de nezarethanede vardı. Binanın önünde Kaymakamlık ve Emniyet Müdürü makam araçları durur , binanın kapısında görevli polis memuru olurdu…
Yan tarafında ( mühürdar tarafı ) ise polis araçları park ederdi. Tabii arka tarafta da kuyruk yapmış vatandaşlar.

1970 'lerde Kaymakamlığın önünde emniyet araçları

Kadıköy 'ün sembolü Boğa 'mız 1970 'lerde şehremaneti binası önünde

Şehremaneti arkasında bir zamanlar otobüs terminalleri ve Et Balık Kurumu vardı

Binanın arka kapısından Hükumet Tabipliği sağlık kurumlarına ve Emniyetle ilgili işlere girilirdi.

Daha sonra binanın tamamını Belediye kullanır olmuştu..Kaymakamlık , Hükumet Tabipliği ve Emniyet birimleri binadan ayrılmışlardı.

Binanın kullanımdan doğan kapı üstü tabelaları sık olarak değişmiş olsa da binanın asli tabelasında O , hep “Şehremaneti Binası “ olarak kaldı ve anıldı.

Nedir şehremaneti ?

Şehremaneti ; Osmanlı İmparatorluğu zamanında bugünkü belediye zabıtası görevini yapan, şehrin temizlik ve güzelliğiyle ilgilenen yerel yönetim demekti…..
Yani bugünkü belediyenin Türkiye'de kurulan ilk biçimi de denilebilir.

ŞEHREMANETİ’NİN KURULUŞU VE ŞEHREMANETİ NİZÂMNÂMESİ

Türkiye’de modern belediyelerin kuruluşu 19 . yy. ın ikinci yarısına kadar uzanan bir geçmişe sahiptir.Klasik dönem Osmanlı şehrinde belediye hizmetlerinin yürütülmesinde en önemli kurum “kadılık” tır. Kadının şehrin belediye işlerini göremeyecek duruma gelmesi üzerine, öncelikle bu işlevi yerine getirmek amacıyla 1826’da İhtisab Nâzırlığı ve ona bağlı olmak üzere taşrada da İhtisab Müdürlükleri oluşturulmuştur.

Ne var ki, bu yeni kurum belediye hizmetlerini görmekte fonksiyonel olamamış ve kent yönetimi ciddi sorunlar ile karşı karşıya kalmıştır.

Geleneksel Osmanlı şehir yönetimi, 19 yy. a gelindiğinde gerek kentin kendi iç bünyesinde meydana gelen sosyo-ekonomik ve demografik değişiklikler, gerekse dış dünya ile ilişkilerin zorladığı yeni şartlar nedeniyle kabuk değiştiren kentte yetersiz kalmış ve yeniden yapılanmaya olan ihtiyaç her zamankinden daha fazla olmuştur.

İstanbul’da ilk belediye örgütünün kurulmasını , şehremaneti’nin kuruluşunu sağlayan neden ancak 1854 yılındaki Kırım Savaşı olmuştur. Rusya ile girişilen bu savaşta Osmanlı İmparatorluğu ’nun müttefikleri olan İngiliz, Fransız ve İtalyan (Piyemonte) ordularının İstanbul ‘a gelip karargah kurması ,savaşın yaralı ve şehitlerinin Kırımdan buraya gönderilmesi kentin nüfusunu olağanüstü artırmış, temizlik, sağlık ve ulaşım sorunları çığ gibi büyüyerek içinden çıkılmaz bir hale getirmiştir.

İhtisab Nezâreti’nin de bu problemleri çözmekte yetersiz kalması, yöneticileri belediye hizmetlerini görecek yeni bir kurum kurmaya yöneltmiştir

Yeni kuruluşun mazbatası (yazı, karar, kararnâme) 13 Haziran 1854 tarihinde Meclis-i Tanzimat tarafından hazırlanarak yürürlüğe konulur. Yeni kurulacak olan şehremâneti’nin nizâmnâmesi Meclis-i Vâlâ tarafından hazırlanır.
Ondört madde olarak hazırlanan bu tüzüğe göre Şehremâneti başlıca şu görevleri görmekle yükümlüydü:

İstanbul ve İstanbul halkının ;

1- Zorunlu ihtiyaç maddelerinin teminini kolaylaştırmak ve gözetmek,

2- Fiyatların belirlenmesi (narh) ve bunun kontrolü,

3- yol ve kaldırımları yapmak ,

4- Şehrin temizliğinin sağlanması ,

5 - Çarşı ve pazarın denetimi,

6- Vergilerin toplanarak maliye hazinesine devredilmesi

Şehremâneti, şehremini denilen görevli tarafından yönetilecek ve şehirle ilgili karaların alınması ve yürütülmesinde bu nizamnâmeyle oluşturulan Şehir Meclisi ile birlikte çalışacaktı. Şehir Meclisi İstanbul’da yaşayan her sınıf tebaadan ve önde gelen esnaf temsilcilerinden oluşan oniki kişinin yanı sıra, meclise başkanlık edecek olan şehremini ve onun iki muavininden olmak üzere toplam onbeş üyeden oluşacaktı. Belediye meclis üyeleri 25 yaşını geçmiş, Osmanlı uyruklu ve yılda en az 50 kuruş emlâk vergisi veren kimselerden seçilirdi. İlginç bir şart da Türkçe bilme mecburiyeti idi.

İhtisab Nezâreti’nin yerine kurulan Şehremaneti, kuruluşunu izleyen yıllarda kendisinden beklenen başarıyı sağlayamadı. Bunun üzerine, 1855 yılında şehremaneti ’ne yardımcı olmak üzere İntizâm-ı Şehir Komisyonu oluşturuldu. Bu komisyonun çalışmaları sonucu 1857 yılında İstanbul şehri çevresi ile birlikte 14 belediye bölgesine ayrıldı. Pilot bölge olarak (Beyoğlu ve Galata bölgeleri) Altıncı Daire-i Belediye, Şehremaneti’ne bağlı olarak kuruldu. Şehremaneti ve Altincı Daire-i Belediye 1877 yılına kadar bu şekilde çalıştılar.

5 Ekim 1877 günlü Dersaadet Belediye Kanunu ile önceki yasal düzenlemeler kaldırılmış ve İstanbul şehremanetinin 20 daireye ayrılmasına karar verilmiştir. Çıkarılan Dersaadet Belediye Kanunu ve Vilâyât Belediye Kanunu ile İmparatorluğun yerel yönetim problemlerine daha köklü çözüm getirilmeye çalışılmıştır. Bu Kanuna göre şehremanetinin organları arasında şehremini, şehremaneti meclisi ve Cemiyet-i Umumiye-i Belediye bulunuyordu.

İstanbul ’daki belediye dairelerinin sayısı ve belediye işlerinin yürütülmesi konusundaki kararlar zaman zaman değişiklik gösterdi ve sonunda Cemil Paşa (30 Aralık 1912) tarihli geçici kanunla İstanbul’da 9 idare şubesine sahip bir Şehremaneti teşkil ettirdi. Böylece, belediye muamele, icraat ve harcamalarını bir merkezde toplattırdı. Bu kanunla, eski belediye dairelerinin hükmi şahsiyeti şehremanetinin şahsiyeti içinde eritiliyordu.

Kadıköy ( Kadı Köyü ) Şehremaneti :

1855 yılında Şehremaneti olarak kurulan Kadıköy belediyesi daha sonra 11. Bölge ve 18. Daire adını almış ve ilk başkanı da Osman Hamdi Bey olmuştur.

Meşrutiyet yıllarındaki ilk belediye reisliğini Moralızade Ali Bey’in yaptığı belediye ,daha sonra Operatör Dr.Cemil Topuzlu’ nun şehreminliğinde ve mütareke yıllarında da Celal Esad Arseven ‘in reisliğinde hizmetlerine devam etmiştir.

Cumhuriyet’in ilanına kadar, önemsiz bazı değişikliklere rağmen, belediye işleri bu kanun çerçevesinde icra edildi. 3 Nisan 1930 tarihli Belediye Kanunu ile şehremaneti, görevlerini İstanbul Belediyesi’ne devretti. Böylece 1930 tarihinde ,şehremini isim ve unvanı ile şehremanetleri kaldırılarak bütün teşkilatların adı " belediye " olduğu gibi belediye meclisi vb. unvanlar da bütünüyle genelleştirildi.

Uzun süre Üsküdar'a bağlı kalan Kadıköy, 23 Mart 1930’da ilçe yapılmıştır.

KADIKÖY ŞEHREMANETİ BİNASININ İNŞA YERİ VE BİNA TARİHİ :

Kadıköy 'den İstanbul'a vapurların işlemesiyle birlikte Kadıköy gelişip, büyümeye başlar. Bu tarihten daha önce bir yakadan diğerine nakliyat ve gidip-gelme, pazarcı kayıklarıyla çok zahmetli bir şekilde yapıldığından Kadıköy uzun bir müddet küçük bir yerleşim yeri olarak kalmıştır. (1869'da yapılan İstanbul Belediye Nizamnamesindeki toplam 14 daireden 13'üncüsü)

O tarihlerde belediyeye ait, kadrolu memurlar, temizlik işçileri bulunmazmış. Sırtlarında küfelerle dolaşan çöpçüler, evlerden topladıkları çöp ve artıkları bir ücret karşılığında götürüp denize atarlarmış. Belediye işleri ise " Bostancıbaşılar " tarafından yürütülürmüş.

1869'da Şehremaneti ( Belediye ) teşkilatı kurulunca Kadıköy'e çöp arabaları gönderilmeye başlanmış. iki tekerlekli, at-katır veya eşekle çekilen, üstü kapalı arabalar çöpleri toplamaya başlamışlar. Çöpler , Fikirtepe civarında eski büyük tas ocaklarının çukurlarına boşaltılırdı.

Kadıköy Şehremaneti Binası , Ermeni mimar Y. Terziyan tarafından 1912-1914 yılları arasında inşa edildi. 20. yüzyıl başlarında gelişen “ulusal mimari akım” üslubu çerçevesinde, o yıllarda yapılan eserlerde görülen karakteristik yapıya sahiptir. Klasik Osmanlı mimarisine ait, özgün mimari ayrıntıları barındırmaktadır.

Binanın yapımına 1912 tarihinde başlandığı zaman ki yıllarda deniz bugünkü postane binasının önüne kadar gelmektedir. Mühürdar tarafına doğru devam eden rıhtıma, Galatanın meşhur bankerlerinden Tübini'lerin adı verilmişti. Rıhtımda yine Tübini'lere ait akaretler sıralanır, akaretlerin gerisindeki yola da Tübini Çıkmazı denilirdi. III. Mustafa Camii de deniz kenarında idi.

Tübini akaretleri

Tübini Rıhtımı

Bilahare bütün bu arazi (Dolmabahçe gibi) doldurularak, geniş bir meydan kazanılmıs ve ismine " Kumluk " adi verilmiştir. Bu yeni alana da Şehremaneti binası inşa ettirilmiştir.

1950 yılında çekilen hava fotoğrafında doldurulan bölüm , büyük bir üçgen olarak belli olmakta...

Bu tarihi yapı mimari kimliğinin yanı sıra, birçok tarihi olaya da tanıklık etmiştir.

* I. Dünya Savaşı yıllarında Alman askeri kuvvetleri şehremaneti önünde ve Kumluk mevki mühürdar arasında karagâh oluşturmuşlardır.

* I. Dünya Savaşı ’ndan Osmanlı İmparatorluğunun mağlup olarak çıkmasından sonra, İstanbul 'u işgal eden işgal ordu kuvvetlerinden İngilizler , Şehremaneti binasının önüne barakalar kurarak askerlerini yerleştirmişlerdir.

* İşgal İstanbul'unda Milli Mücadele taraftarı aydınların düzenlediği mitingler vardır.

22 Mayıs 1919'da Yunan ordusunun İzmir'e çıkması ile bu işgali protesto etmek amacıyla aynı gün Şehremaneti önünde tarihe geçen adı ile “ Kadıköy Mitingi “ yapılır.
Yağmur altında yaklaşık 20 bin kişilik bir halk kitlesi toplanır, binanın balkonundan aralarında Halide Edip Adıvar 'ın da bulunduğu pek çok aydın kişi konuşmalar yapar.

* Kumluk alanında İngilizlerin kurduğu askeri barakalar Kurtuluş savaşı nihayetinde Türk Ordusu İstanbul 'a giriş yapmadan sökülerek İngiliz 'ler Kadıköy 'ü terk ederler.
Bağdat caddesinden Kadıköy 'e giriş yapan Türk ordusu Selimiye 'ye girerken, Komutan Refet ( Bele ) Paşa Şehremaneti binasının balkonuna çıkarak meydanı dolduran Kadıköylülerin coşku içerisinde dinledikleri bir konuşma yapar.

* Cumhuriyetin ilanından sonra 1930 yılında, Kadıköy Şehremaneti binasında ilk belediye seçimlerinin yapılmasına karar verilir.

Seçim günü İçerenköy, Bostancı ve civarından at, öküz arabalarına dolan seçmenler büyük bir kalabalık halinde Bağdat Caddesi 'nden geçip Kadıköy'e gelirler. Şehremaneti binasının önündeki Kumluk'ta Halk Fırkası ve Serbest Fırka taraftarları birbirlerine girerler !

* 1970 yılındaki 16-17 haziran olayları gibi birçok toplumsal ve siyasi olaya da şahit olmuştur.

1913-14 yıllarında Kadıköy Belediye Şubesi Müdürlüğü yapan Celal Esad ( Arseven ) bey ‘in görevi sırasında yazdığı “ Kadı Köyü Hakkında Belediye Araştırmalar “ isimli kitapta Celal Esad Bey, Kadıköy ‘ün fiziksel ve tinsel envanterini çıkartmıştır.

Celal Esad ( Arseven ) bey , Kadıköy ‘ün o tarihteki durumunu ortaya koymuş ve neler yapılabileceğini, neler yapılması gerektiğini raporlamıştır.
Celal Esad bey, Kadıköy yöneticiliği sırasında yenilikçi şehircilik anlayışı ile önemli fiziki düzenlemeler ortaya koymuştur.

Kadı Köyü Rıhtımı üzerinde inşa edilmekte olan Belediye Dairesinin Vapur iskelesi yönünden görünüşü..... ( Celal Esad Beyin Kitabından )

( Orijinal dili Osmanlıca (!) olan kitap Kadıköy ‘ün tarihi açısından büyük öneme sahiptir. Kitap tarihçi Cahit Kayra tarafından Türkçeleştirilmiştir. )

Kadıköy , 1984 yılında Büyükşehir ’e bağlı bir ilçe Belediyesi olarak yapılandırılmıştır.

Belediye 1992 yılında , bu binadan taşınarak Hasanpaşa ‘da yeni yapılan merkez binaya yerleşmiştir.

Şehremaneti binası artık restore edilmiş haliyle " Edebiyat ve Sanat Kütüphanesi " olarak hizmete girmiştir.

Şehremaneti Binasının yeni şekli ve Sanat Kütüphanesindeki Kadıköy Haritalarından biri

Kadıköy 'ümüzün bu tarihi binası ve bulunduğu meydan , şimdiler de ise Kadıköy Meydanının Büyükşehir Belediyesi tarafından " Miting Alanı " olarak belirlenmesinden sonra , kalabalık ve kışkırtıcı mitinglere sahne olmakta ve ne yazık ki Kadıköy 'ün tahrip olmasına sebep olmakta , yaşamına darbe vurmaktadır.